موسیقی ملی ایران

فرق دستگاه و آواز چيست؟     

 اصولا دستگاهها چگونه از هم شناخته می شوند و چه فرقی با هم دارند ؟

  برای آغاز دستگاه ماهور را در نظر بگيريد ، همانطور که برای نوازندگان  تار و سه  تار مرسوم است و می دانند  پرده های ماهور در گام دو همگی بکار هستند ( يعنی ربع پرده و نيم پرده نيستند يا به عبارت ديگر سری و کرن و بمل و ديز نيستند ) .

 حال مهمترین مسئله ای که  مایه  تفاوت دستگاهی از دیگری  می شود  خارج شدن   پرده ها از حالت بکار می باشد .

   توجه داشته باشید که این تغییر  پرده ها  فقط  جنبه نظری  ندارد و هنگام شنیدن حتی برای کسانی که آشنا به دستگاهها  نیستند ، اینکه حداقل تغییری  ایجاد  شده  واضح است  به این صورت که مثلا هنگام شنیدن ماهور احساس شادی بیشتری نسبت  به شور در انسان ایجاد می شود یا دستگاه  چهارگاه  احساس شکوه و عظمت بیشتری نسبت به مثلا  دشتی  که سوزناک تر است دارد .

  البته این قواعد هرگز  کلی  نیست و اصولا موسیقی  چیزی نیست که استثنا  نداشته  باشد .

 مثلا آهنگ معروف " ای ایران " در دستگاه دشتی که عموما غم انگیز است توسط استاد روح الله خالقی تصنیف شده است که کاملا حماسی است و این مسئله به توانایی  و ذوق و استعداد آهنگسازان دارد که بتوانند چنین هنر نمایی ها را انجام دهند والا میتوان گفت که9۰ %  تصنیف های دشتی سوزناک هستند مثلا آهنگهای عارف قزوینی مانند  " گریه کن "   و " گریه را به مستی بهانه کردم " و آهنگهای مرتضی محجوبی مانند " کاروان " و  " نوای نی " و آهنگ " آه سحر" از روح الله خالقی .

 حال به بيان فرق دستگاه و آوازها می پردازيم :

  اصولا آوازها زیر مجموعه دستگاه ها هستند یعنی آوازها از نظر پرده هایی که نواخته می شوند مانند آن دستگاهی هستند که جزو آن هستند یعنی مثلا ابوعطا در پرده های شور نواخته می شود فقط با این تفاوت که نت شاهد تغییر کرده است ولی هرگز نمی توان ماهور را در پرده های شور نواخت مگر در مرکب نوازی که یک گوشه دلکش ماهور منطبق برگوشه شهناز شور می شود .

شاد روان استاد (( روح اله خالقی )) در بارهء ردیف های موسیقی ایران می گوید: در کتاب های قدیم راجع به موسیقی ایرانی، دوازده مقام را موضوع بحث قرار می دادند:

 عشاق ، نوا ، بوسلیک ، راست، عراق ، اصفهان ،زیر افکند، بزرگ ، زنگوله ، راهوی ، حسینی ، حجازی برخی چند دایره را هم ملایم طبع دانسته و آنها را چنین نوشته اند :

 زنگبار ، گلستان ، بهار ، بوستان ، عذری ، وامق ، زیر کش ، حسینی ، نهفت ، حجاز  علاوه بر دوایر فوق ، شش آواز نیز ذکر کرده اند:

   گوشت (گواشت ) ، گردانیا ، سلمک ، نوروز ، مایه ، شهناز

  اضافه بر آن 24 شعبه هم تشخيص داده اند :

 دو گاه ، سه گاه ، چهار گاه ، پنج گاه ، عشیران ، نوروز خارا ، نوروز بیانی ، نوروز عرب نوروز صبا ، حصار ، نهفت ، عزال ، اوج ، نیریز ، مبرقع ، ماهور ، همایون ، زابلی ، اصفهانک ، نهاوند ، محیر ، خوزی ، رکب ، روی عراق

    چند نام ديگر هم در کتب پيشينيان آمده است مثل :

    مغلوب ، بسته نگار ، نیشابور (نیشابوری ) و کوچک

   اما در دیوان شاعران پارسی گوی نیز نام بسیاری نغمه های موسیقی به میان آمده است که بیشتر آنها در کتب علمی موسیقی یافت نمی شوند و چون اغلب آنها فارسی خالص هستند یادگاری از موسیقی ایران در زمان دورهء قبل از اسلام می باشد .هر چند معلوم نیست این نغمه ها چه بوده ولی چون خاطرات تاریخی موسیقی کهن ما را به یاد می آورد ، نگاشته می شود :

 خسروانی ، آئین جمشید ، نوروز بزرگ ، سروستان ، جامه دران ، بلغ سیاوشان ،پالز بان ، گل نوش ، مشکدانه ، نخجیر کان ، نوش لبنیان ، نهاوندی ، نا قوسی ، حقهء کاووس ، سیوار تیر ، تخت اردشیر ، کین ایرج ، نوروز کوچک ، روشن چراغ ، گنج باد آورد ، شاد باد ، دل انگیزان ، آزاد وار ، مهر گانی ، کبک دری ، سبزه در سبزه ،راح روح ، شیشم ، تخت طاقدیس ، مروای نیک ، باغ شهریار ، کین سیاوش ، شب فرخ ، نیمروز ،  گنج کاوه ، سبز بهار ، چکاوک ، سرو سهی ، اورنگی ، اورامن ، نوشین باده ، هفت گنج ، قالوسی ، قفل روی ، شبدیز ، کیخسرو ، بلغ سیرین ، فرخ روز ، گلزار ، گنج سوخته ،راه گل ، در غم ، سروستا ، آرایش خورشید ، شادروان مروارید ، دلنواز ، رامش جان ،   ماه بر کوهان ، زیر قیصران ريا، ساز نوروز حال اگر بعضی از نام های مکرر را حذف کنیم باز هم نوا های قدیم مو سیقی ، که لااقل نامش باقی مانده از صد متجاوز است . البته علل بسیاری موجب از بین رفتن یا تغییر شکل دادن این نغمه ها هست که می توان مهمترین آنها را دو چیز دانست:

  حملهء بيگانگان و نداشتن خط مو سيقی

  قدما بر هفت دستگاه و پنج آواز معتقدند بدین صورت که راست پنجگاه و نوا را نیز دستگاه جداگانه به شمار می آورند ولی نوا نیز دقیقا در پرده های شور و راست پنجگاه نیز در پرده های ماهور نواخته می شود که به این علت تقسیم بندی وزیری علمی تر به نظر می رسد .

   البته عده ای نیز بر نظریه دوازده دستگاه معتقند چون واقعا اگر جنبه نظری را کنار بگذاریم دستگاه ها هنگام شنیدن کاملا تفاوت می کنند و دیگر اینکه برخلاف این تقسیم بندی ها بویژه در مورد دستگاه شور آوازهای آن کاملا متفاوت و گاهی شبیه دیگر دستگاه ها هستند .

   مثلا :

   ( بیات ترک بیشتر از اینکه شبیه شور باشد مانند ماهور است و افشاری شبیه نوا و تا حدی سه گاه می باشد ) .

لذت بخش ترین احساس را از موسیقی سنتی کسی درک میکند که به دستگاه ها تسلط داشته باشد و بداند که نوایی که به گوشش میرسد در چه دستگاهی و چه گوشه ای نواخته می شود .

    یاد گیری دستگاه ها نیازی به فرا گیری سازی ندارد ، فقط علاقه داشتن به این موسیقی عرفانی که همراه با شعر های عارفانهء شاعران بلند آوازهء ایرانی خوانده و نواخته می شود کافی است که شما رو به لذت معنوی و سرشت پاک خدایی برساند.

    هر کدام از دستگاه ها احساس و فن بیان مخصوص به خود را دارند و در این موسیقی احساسات از تکنیک در نواختن مقدم تر است. پس در موسیقی سنتی به دنبال احساسات باشید و این موسیقی را از موسیقی های دیگر و دوست داران این موسیقی را از دیگران جدا کرده و کنار بگذارید .

 در این موسیقی به دنبال غم و اندوه نباشید ، چرا که عرفان از زیبایی روح به وجود می آید و زیبایی شادی آفرین است. و هر سخنی که از لسان الغیب با این نوای لطیف به گوش برسد نه تنها لذت بخش و دلنشین است بلکه آرام بخش است و انسان را به خدای خود بیشتر نزدیک می کند.

   دستگاه ها از نظر گام با يکديگر متفاوتند .

   یعنی در پرده های مختلف نواخته می شوند. پس باید آنقدر یک دستگاه را گوش داده تا گوش و مغز به پرده های آن دستگاه عادت کرده و بتواند تمایز پرده ها را تشخیص بدهد.

  تعريف دستگاه :

   موسيقي سنتي ايران از دستگاهها، ملحقات يا متعلقات و گوشه هاي موسيقي تشکيل   شده دستگاه از دو واژي ( دست ) و ( گاه ) به معناي مکان ، زمان و نغمه تشکيل شده  و مانند لغت پهلوي ((دستان)) در موسيقي دوران ساساني ، به نوعي موسيقي که با دست اجرا مي شود ، اشاره مي کند.

   دستگاه را به معناي وسيعتر مي توان به راژمان تعبير کرد . چه از اين حيث نيز موسيقي ايراني به راژمان کامل يوناني شباهت دارد که در موسيقي قديم يونان شامل دستگاههاي دورين ، فريژين ، ليدين و ملحقات آنها مانند هيپودورين و هيپوفريژين و غيره بوده است.

   يک دستگاه موسيقي از نظر قالب ، قطعه اي کامل است و مانند سونات و سنفوني داراي قواعد و قسمتهاي مختلفي است که با ساز و آواز اجرا مي شود .

    در موسيقي غربي ، معمولآ قطعاتي که به وسيله ساز يا ارکستر نواخته مي شود با موسيقي  آوازي فرق دارد .

   اما در دستگاه موسيقي ايراني ، آواز قسمت اصلي و مرکزي موسيقي است  و قسمتهاي پيشين آواز (پيش درآمد و چهار مضراب) و قسمتهاي بعدي آواز (تصنيف و رنگ) در حقيقت به طور مقدمه يااتمه موسيقي ،  به  آن بستگي دارد.

   موسيقي سنتي ايران داراي هفت دستگاه و پنج آواز است که از متعلقات و ملحقات آن شمرده ميشود ...

    از اين آوازها چهار آواز متعلق به دستگاه شور ، و يک آواز متعلق  به دستگاه همايون است.